Czym jest budżet Unii Europejskiej i jakie działania finansuje?

Budżet Unii Europejskiej jest planem dochodów i wydatków UE sporządzanym w walucie europejskiej, czyli euro, na okres budżetowy jednego roku (tożsamego z rokiem kalendarzowym). Począwszy od 1988 roku budżety roczne ustalane są z uwzględnieniem ram finansowych, które określają roczne pułapy wydatków w ciągu kilku następnych lat. Wydatki budżetu UE nie mogą przekroczyć poziomu 1,23 proc. unijnego dochodu narodowego brutto (DNB), czyli DNB wszystkich państw członkowskich. W praktyce oscylują na poziomie około 1 proc. unijnego DNB.

1. Źródła dochodów UE

Pierwotnie każda ze Wspólnot Europejskich - Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) - miała swój odrębny budżet. W 1967 roku, w wyniku utworzenia jednolitych instytucji dla wszystkich Wspólnot, połączono budżety EWG, Euratomu oraz budżet administracyjny EWWiS, tworząc budżet ogólny, który finansowano składkami członkowskimi.

W 1971 roku, w celu sfinansowania budżetu, wprowadzono system zasobów własnych Wspólnot. Pierwszym zasobem własnym były tzw. Traditional Own Resources (TOR), które składały się z ceł i opłat rolnych. Osiem lat później dodano do TOR kolejny składnik oparty na niewielkiej części dochodu państw członkowskich z VAT-u. Największa reforma budżetu została przeprowadzona w 1988 roku, w ramach tzw. pakietu Delorsa (Jacques Delors w latach 1985-1994 pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Europejskiej - red.). Wprowadzono wtedy limit zasobów własnych, wieloletnie ramy finansowe (perspektywy finansowe) z limitami wydatków w poszczególnych kategoriach i kolejny instrument stanowiący źródło dochodu, czyli wpłaty narodowe oparte na udziale państw członkowskich w produkcie narodowym brutto UE (zamienionym następnie na dochód narodowy brutto UE).

2. Przygotowywanie projektu budżetu UE

Rozporządzenie ws. wieloletnich ram finansowych określa przede wszystkim maksymalne pułapy wydatków, jakie mogą przyjąć budżety roczne UE. W przypadku dwóch pozycji budżetowych, tj. polityki spójności i rozwoju obszarów wiejskich, określony zostaje wprost budżet wieloletni, czyli plan wydatków na dłuższy okres czasu. Rozporządzeniu towarzyszy Porozumienie Międzyinstytucjonalne, zawierane przez Radę, Parlament Europejski i Komisję Europejską, które określa zakres współpracy w sprawach budżetowych pomiędzy tymi instytucjami w celu sprawnego zarządzania finansowego.

Ramy finansowe planowane są na kilka lat. Pierwsza perspektywa finansowa, tzw. pakiet Delorsa I obejmowała lata 1989-1993, druga (Delors II) lata 1994-1999, trzecia (Agenda 2000) lata 2000-2006, zaś czwarta (Nowa Perspektywa Finansowa) lata 2007-2013. Z początkiem 2014 roku rozpoczęła się piąta perspektywa finansowa na lata 2014-2020, zaś 1 stycznia 2021 rozpocznie się szósta perspektywa 2021-2027.

Propozycje w formie rozporządzenia o Wieloletnich Ramach Finansowych przedstawia Komisja Europejska. Następnie Rada, w trybie jednomyślnej decyzji, może wprowadzić zmiany do propozycji Komisji. Parlament Europejski natomiast, przy bezwzględnej większości głosów, wyraża zgodę na przyjęcie rozporządzenia przez Radę.

3. Zarządzanie funduszami UE

Wieloletnie Ramy Finansowe przekładają priorytety polityczne UE na wartości budżetowe. Są jednocześnie instrumentem dyscypliny i planowania budżetowego, ponieważ wielkość wydatków w budżetach rocznych musi uwzględniać pułapy określone właśnie w perspektywie finansowej.

Środkami UE gospodaruje się zgodnie z surowymi zasadami, tak aby zagwarantować ścisłą kontrolę nad tym, jak są one wydawane, oraz aby zapewnić przy tym przejrzystość i rozliczalność.

27 komisarzy UE dzieli ostateczną odpowiedzialność polityczną za zagwarantowanie właściwego wydawania funduszy unijnych. Jednak z uwagi na to, że zarządzanie większością tych środków odbywa się na poziomie krajowym, odpowiedzialność za kontrole doraźne i coroczne spoczywa na rządach krajowych.

Zarządzanie. ok. 80 proc. budżetu UE odbywa się na zasadzie partnerstwa z władzami krajowymi i regionalnymi (tzw. zarządzanie dzielone) głównie za pośrednictwem pięciu największych funduszy - funduszy strukturalnych i inwestycyjnych. Są to: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny (EFS), Fundusz Spójności, Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR). Pozostałymi funduszami zarządza bezpośrednio UE.

4. Działania i przedsięwzięcia finansowane z unijnego budżetu

Z unijnego budżetu finansowane są wszelkie działania podejmowane przez administrację Unii, polityki i programy pomocowe, a także sama administracja.

Wielkość i struktura wydatków budżetu UE zmieniały się od czasu powstania EWG wraz z pogłębiającą się integracją, wprowadzaniem nowych polityk wspólnotowych i kolejnymi rozszerzeniami. Przez większość czasu największym beneficjentem budżetu UE było rolnictwo. W rekordowym 1970 roku przeznaczano na ten sektor gospodarki niemal 87 proc. budżetowych wydatków. Od lat dziewięćdziesiątych zauważa się jednak stałe ograniczenie kosztów i redukcję wydatków przeznaczonych na Wspólną Politykę Rolną (WPR) .

Udział rynkowych wydatków na WPR w budżecie UE spadł do około 40 proc. od perspektywy 2007-2013 i w obecnej perspektywie. Z kolei w rekordowym 2007 roku wydatki na politykę spójności wyniosły aż 38,6 proc. rocznego budżetu. Miało to związek ze znacznymi nakładami w stosunku do nowych państw członkowskich, w tym Polski, które weszły do Unii Europejskiej w 2004 roku. W aktualnej perspektywie (2014-2020) środki przeznaczane na finansowanie polityki spójności stanowią drugi co do wielkości wydatek corocznego budżetu, stanowiąc około 33 proc. Natomiast w 2021 r., który rozpocznie perspektywę 2021-2027, wydatki na politykę spójności zaplanowano na poziomie 51 730 mln EUR, co stanowi 31,37 proc. całości wydatków.

Co roku coraz więcej nakładów budżetowych było też kierowanych na badania, rozwój oraz wzrost gospodarczy krajów UE. Tendencję zwyżkową można zauważyć od 2007 roku. Natomiast w przyszłym roku ma nastąpić 4-proc. spadek w stosunku do 2020 r. Od połowy lat dziewięćdziesiątych można zauważyć też stopniowe zwiększenie wydatków przeznaczonych na działania zewnętrzne Unii Europejskiej. Większe nakłady UE na działania zewnętrzne mogą wynikać ze zwiększającego się poczucia odpowiedzialności UE za losy krajów słabiej rozwiniętych.

5. Budżet UE 2021-2027

Podczas nadzwyczajnego szczytu w Brukseli 21 lipca br. przywódcy UE uzgodnili budżet o łącznej wartości 1 824,3 mld euro.

Pakiet pomocowy, łączący wieloletnie ramy finansowe (1 047,3 mld euro), i nadzwyczajny instrument Next Generation EU (750 mld euro) mają pomóc odbudować UE po pandemii Covid-19 i wesprzeć inwestycje w transformację ekologiczną i cyfrową.

Budżet UE kształtował się przez kilka dekad wraz z ewolucją samej Unii Europejskiej. Finansuje on programy i działania UE we wszystkich dziedzinach jej polityki: od rolnictwa, przez politykę regionalną, badania naukowe, przedsiębiorczość, po przestrzeń kosmiczną. W kolejnym rozdaniu środków Unii Europejskiej wspierana będzie głównie odbudowa gospodarcza Europy po koronakryzysie oraz inwestycje związane z ekologią i transformacją cyfrową.

Źródło informacji: Serwis Samorządowy PAP