Dworzec, który zmienił Polskę. 50 lat historii Dworca Centralnego w zbiorach Archiwów Państwowych – niezwykła wystawa w sercu Warszawy

Nie ma w Polsce drugiego takiego budynku. Dworzec Centralny to ikona PRL-u i zarazem jeden z najbardziej rozpoznawalnych budynków powojennej Polski. To tu przyjeżdżali i stąd wyjeżdżali w świat zagraniczni oficjele i dyplomaci, premierzy, artyści, gwiazdy kina i sportu, ale też miliony zwykłych podróżnych. Każdy, kto choć raz przyjechał do Warszawy pociągiem, na pewno przeszedł przez jego halę, perony, przejścia podziemne. To architektoniczna historia Polski, opowiedziana torami, stalą, szkłem i kamieniem - a przede wszystkim ludzkimi losami.

Wystawa przygotowana została na podstawie szerokiej kwerendy w zasobach Archiwum Akt Nowych, Narodowego Archiwum Cyfrowego oraz Archiwum Państwowego w Warszawie. Archiwiści, pod kierownictwem dr Adama Grzegorza Dąbrowskiego, przeanalizowali około 250 fotografii, setki wycinków prasowych, arkuszy dokumentacji technicznej, pocztówek i dokumentów aktowych. Spośród tego bogatego materiału wybrano kilkadziesiąt obiektów, które złożyły się na opowieść o narodzinach i pięćdziesięciu latach funkcjonowania Centralnego.

Na planszach wystawy zobaczyć będzie można między innymi rzadko pokazywane fotografie budowanego w latach 30. Dworca Głównego w Warszawie, artykuły prasowe z okresu międzywojennego i powojennego, w tym relacje z pożaru z czerwca 1939 roku i jego ruin z 1945, a także projekty kolejnych koncepcji centralnego dworca dla stolicy - od rozwiązań z 1950 i 1962 roku po ostatecznie zatwierdzony projekt autorstwa Arseniusza Romanowicza i Piotra Szymaniaka. Towarzyszą im materiały dotyczące kulis budowy - fragment porządku obrad Prezydium Rządu z 11 sierpnia 1972 roku, projekt decyzji o rozpoczęciu inwestycji, opracowania techniczne zabezpieczeń przeciwhałasowych czy analizy obciążenia śniegiem dachu.

„Udało się nam odnaleźć materiały, które nawet dla znawców historii Warszawy mogą być zaskoczeniem. To nie tylko efektowne ujęcia konstrukcji hali głównej czy estakad, ale także dokumenty i fotografie z codziennego funkcjonowania prowizorycznego dworca, sceny z budowy oglądanej oczami mieszkańców, ujęcia nieistniejącej już dziś hali kasowej czy dawnych punktów informacji, zastąpionych obecnie elektronicznymi tablicami - podkreśla dr Adam Grzegorz Dąbrowski z Archiwum Akt Nowych, kustosz wystawy. - To są prawdziwe archiwalne smaczki, które pozwalają zobaczyć Centralny nie jako martwy obiekt, ale jako żywy organizm miasta”.

Kolejne plansze będą prowadzić widza przez najważniejsze etapy historii obiektu. Od pierwszych koncepcji budowy centralnego dworca dla Warszawy z drugiej połowy XIX wieku, przez ambitny projekt Czesława Przybylskiego i Andrzeja Pszenickiego z lat 30., przerwany przez pożar i wojnę, po powojenny dworzec tymczasowy Warszawa Główna Osobowa i stopniowe dojrzewanie decyzji o budowie nowego, nowoczesnego węzła kolejowego. W latach 60., wraz z ukończeniem przelotowej linii średnicowej, powraca idea głównego dworca w centrum miasta - pojawia się nazwa „Warszawa Centralna”, początkowo określająca tymczasowy przystanek z drewnianymi pawilonami.

Budowę obecnego Dworca Centralnego włączono do priorytetów inwestycyjnych państwa na lata 1971-1975. Na archiwalnych fotografiach pokazano imponującą skalę tego przedsięwzięcia: montaż podpór dachu hali głównej, szkielety konstrukcji wznoszące się ponad Alejami Jerozolimskimi, robotników i inżynierów pracujących przy nieprzerwanym ruchu kolejowym, a w tle - budynek tymczasowego dworca. W dokumentach technicznych Archiwa Państwowe odnalazły liczby, które dobrze oddają rozmachem epoki: 12,5 tysiąca ton stali, 100 tysięcy metrów sześciennych betonu, 80 tysięcy metrów kwadratowych szkła, 50 tysięcy metrów kwadratowych kamienia, w tym dolnośląskie marmury i granity. Widzimy też ślady decyzji o sprowadzeniu z krajów zachodnich nowoczesnych elementów wyposażenia - elektronicznych zegarów, schodów ruchomych, automatycznych drzwi.

Po otwarciu 5 grudnia 1975 roku Dworzec Centralny stał się jedną z najważniejszych wizytówek Polski Ludowej. Wystawa Archiwów Państwowych przypomina prasowe relacje z tego dnia, zdjęcia z przecięcia wstęgi przez Edwarda Gierka, przyjazd delegacji z Moskwy na VII Zjazd PZPR, ale także - co szczególnie porusza - zwyczajne, codzienne obrazy: zatłoczone perony, parking przed dworcem pod koniec lat 70., wnętrza przejść podziemnych, punkty informacji automatycznej, pocztówki z widokiem na halę główną, zimowe schody prowadzące do podziemnych wejść.

„Dworzec centralny to miejsce, w którym zbiegają się miliony indywidualnych historii, ale też przestrzeń, w której jak w soczewce skupiają się zmiany w architekturze, gospodarce i życiu społecznym Polski ostatniego półwiecza. Dla nas, archiwistów, to także dowód, że w dokumentach, fotografiach i planach przechowywane są nie tylko fakty, ale i emocje. Wystarczy je wydobyć i opowiedzieć na nowo - zauważa dr hab. Lucyna Harc, zastępca naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych. - Dla warszawiaków to fragment tożsamości miasta, dla Polaków - punkt odniesienia w pamięci zbiorowej, element narodowego dziedzictwa - architektoniczna opowieść o losach Polski”.

Kustoszem wystawy „50 lat Dworca Centralnego w Archiwach Państwowych” jest dr Adam Grzegorz Dąbrowski z Archiwum Akt Nowych. Za koordynację projektu odpowiada dr hab. Lucyna Harc, zastępca naczelnego dyrektora Archiwów Państwowych. Wystawa została przygotowana przez instytucje sieci Archiwów Państwowych we współpracy z Polskimi Kolejami Państwowymi S.A.

Ekspozycję na Dworcu Centralnym będzie można oglądać od 5 do 7 grudnia 2025 roku. W dniu otwarcia, 5 grudnia, odbędzie się oprowadzanie kuratorskie dla osób zainteresowanych pogłębionym poznaniem historii dworca i archiwalnych materiałów, na których oparto scenariusz wystawy.

Dla tych, którzy zechcą zobaczyć jeszcze więcej, przygotowana została rozszerzona wersja internetowa wystawy. Na stronie 100.pkp.pl dostępne będą dodatkowe fotografie, dokumenty oraz materiały uzupełniające - m.in. nieprezentowane na planszach ujęcia funkcjonowania prowizorycznego dworca, alternatywne projekty i koncepcje przestrzenne, kolejne warianty planów technicznych czy mniej znane sceny z życia Centralnego w różnych dekadach.

Archiwa Państwowe to instytucje, które zajmują się gromadzeniem, przechowywaniem, konserwowaniem oraz udostępnianiem dokumentów i akt publicznych, mających znaczenie dla historii kraju i jego obywateli. Działają na podstawie przepisów prawa, w tym ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, i są częścią systemu administracji publicznej. Archiwa państwowe pełnią istotną rolę w ochronie dziedzictwa narodowego, umożliwiając badania naukowe, ale także zapewniając dostęp do dokumentów w celach administracyjnych, prawnych, naukowych czy genealogicznych. Archiwa Państwowe składają się 3 archiwów o charakterze centralnym z siedzibą w Warszawie: Archiwum Głównego Akt Dawnych - przechowującego najważniejsze dokumenty państwa polskiego od średniowiecza do zakończenia I wojny światowej, Archiwum Akt Nowych - przechowującego wytworzone po 1918 r. akta władz centralnych, instytucji i stowarzyszeń o charakterze ogólnopolskim, Narodowego Archiwum Cyfrowego - przechowującego dokumentację fotograficzną, dźwiękową oraz filmową powstałą od początków XX w., 29 archiwów o charakterze regionalnym wraz z oddziałami zamiejscowymi - przechowujących źródła historyczne do dziejów regionu. W Archiwach Państwowych przechowywane są najważniejsze źródła do historii państwa polskiego m.in. dokument Zbiluta z 1153 r. (najstarszy akt prawny sporządzony w Polsce), dokumenty królów i książąt, dokumenty lokacyjne miast np. Krakowa z 1257 r., oryginały Unii Lubelskiej z 1569 r. oraz Konstytucji 3 Maja z 1791 r., dokumenty ważnych osobistości historycznych m.in. Ignacego Jana Paderewskiego, Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Daszyńskiego , dokumenty Biura Odbudowy Stolicy dotyczące prac budowlanych prowadzonych w Warszawie po II wojnie światowej, a także setki tysięcy fotografii z Polski i świata m.in. pochodzących ze zbiorów „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” oraz Wojskowej Agencji Fotograficznej.

Kontakt dla mediów:

Krystian Cieślak

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych

tel. kom. 734 116 940

e-mail: kcieslak@archiwa.gov.pl 

Biuro Prasowe

e-mail: media@archiwa.gov.pl 

Źródło informacji: Archiwa Państwowe