MS: Europejska Konwencja Praw Człowieka – 75 lat ochrony praw i wolności (komunikat)

- Ministerstwo Sprawiedliwości informuje:

Europejska Konwencja Praw Człowieka – 75 lat ochrony praw i wolności

Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPCz) obchodzi w 2025 roku swoje 75-lecie. Podpisany w Rzymie 4 listopada 1950 roku traktat nie tylko wyznaczył standardy ochrony podstawowych praw i wolności na kontynencie, ale także stworzył unikalny w skali świata mechanizm ich egzekwowania: Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Ten dokument to symbol zwycięstwa idei godności ludzkiej i praworządności nad totalitaryzmem i przemocą. Jest to nie tylko zbiór praw, ale przede wszystkim żywy mechanizm ciągłego rozwoju standardów demokratycznych w 46 państwach członkowskich Rady Europy.

Od deklaracji do zobowiązania prawnego

Europejska Konwencja Praw Człowieka była bezpośrednią odpowiedzią na zbrodnie II wojny światowej. Po uchwaleniu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przez ONZ w 1948 roku, kraje założycielskie Rady Europy (powstałej w 1949 r.) postanowiły stworzyć mechanizm, który gwarantowałby przestrzeganie tych praw i wolności na poziomie regionalnym.

75 lat temu państwa europejskie nauczone historią II wojny światowej podjęły wspólną obietnicę, aby chronić godność, wolność i prawa każdego człowieka. Dzięki niej każdy z nas ma prawo zwrócić się do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wtedy, kiedy nasze prawa są naruszane - mówi wiceministra sprawiedliwości Maria Ejchart.

Wyjątkowość Konwencji polega na tym, że nie poprzestaje na deklaracjach. Ustanowiła katalog praw obywatelskich i osobistych, których państwa-strony są prawnie zobowiązane chronić.

Europejski Trybunał Praw Człowieka – strażnik Konwencji

Najważniejszym i najbardziej innowacyjnym elementem Konwencji jest powołanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) w Strasburgu. ETPC działa jako ostatnia instancja międzynarodowa, do której jednostka – po wyczerpaniu wszystkich ścieżek prawnych w swoim kraju – może wnieść skargę indywidualną. To unikalne uprawnienie daje obywatelom realne narzędzie kontroli władzy państwowej.

Wyroki Trybunału mają charakter wiążący i stanowią precedensy, które rozwijają i precyzują treść praw konwencyjnych, tworząc tzw. „prawo strasburskie”.

Ochrona zapewniana przez ETPC jest dynamiczna – Trybunał interpretuje Konwencję w świetle współczesnych warunków, co pozwala jej skutecznie adaptować się do nowych wyzwań społecznych i technologicznych.

Dlaczego Polska jest stroną Konwencji?

Przystąpienie Polski do EKPCz było symbolicznym i politycznym aktem powrotu do Europy Zachodniej po upadku komunizmu.

Polska ratyfikowała Konwencję 19 stycznia 1993 roku, w pełni uznając jurysdykcję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Decyzja ta wynikała z:

- Potwierdzenia wartości demokratycznych: Zobowiązanie do przestrzegania uniwersalnych standardów praw człowieka.

- Integracji z Radą Europy: Konwencja jest podstawowym traktatem prawnym dla wszystkich członków Rady Europy.

- Umacniania praworządności: Włączenie standardów konwencyjnych do polskiego porządku prawnego wzmocniło ochronę konstytucyjnych praw i wolności.

EKPCz to wciąż aktualne zobowiązanie państw do tego, by chronić wolności i prawa człowieka – podkreśla wiceministra Ejchart.

Wpływ orzecznictwa ETPCz na polski system prawny

Wyroki Trybunału w Strasburgu miały wielokrotnie kluczowe znaczenie systemowe dla Polski, wymuszając reformy i prowadząc do naprawy wadliwych rozwiązań prawnych. Przykłady tego wpływu to:

- Przewlekłość postępowań: Liczne wyroki stwierdzające naruszenie prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie (art. 6 EKPCz) skłoniły Polskę do uchwalenia specjalnej ustawy w 2004 roku o skardze na przewlekłość postępowania.

- Tymczasowe aresztowanie: Orzeczenia dotyczące zbyt długiego i nieuzasadnionego stosowania tymczasowego aresztowania przyczyniły się do rewizji praktyk i zaostrzyły kontrolę sądową nad tą instytucją.

- Warunki w Zakładach Karnych: Wyroki wskazujące na przeludnienie i nieludzkie warunki w więzieniach (naruszenie art. 3 EKPCz) doprowadziły do inwestycji w infrastrukturę więzienną i zmian w przepisach wykonawczych.

- Standardy sędziowskie: Ostatnie orzeczenia Trybunału dotyczące naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą, wynikające z wadliwego powoływania niektórych sędziów, mają ogromny wpływ na debatę o praworządności i konieczność przywrócenia pełnej niezawisłości sądownictwa.

Najważniejsze prawa i wolności w zawarte w EKPCz

Europejska Konwencja Praw Człowieka zasadniczo chroni prawa obywatelskie i osobiste. Oto najważniejsze z nich:

Podstawowy Katalog Praw Konwencyjnych

Art. 2: Prawo do życia. Chroni życie każdego człowieka. Nakłada na państwo obowiązek aktywnej ochrony życia, a także prowadzenia skutecznego śledztwa w przypadku śmierci. Wyjątki od ochrony, np. w sytuacji bezwzględnie koniecznej samoobrony, są ściśle ograniczone.

Art. 3: Zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania. Ma charakter absolutny. Zakaz ten obowiązuje bezwzględnie, bez względu na okoliczności (np. wojnę, zagrożenie terrorystyczne). Dotyczy m.in. warunków w więzieniach i traktowania przez organy ścigania.

Art. 4: Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej. Zabrania trzymania kogokolwiek w niewolnictwie lub poddaństwie oraz narzucania pracy przymusowej, lub obowiązkowej.

Art. 5: Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Ściśle ogranicza przypadki, w których można pozbawić kogoś wolności, wskazując je enumeratywnie (wyczerpująco). Gwarantuje m.in. prawo do niezwłocznego poinformowania o powodach zatrzymania oraz kontrolę sądową nad zatrzymaniem lub aresztowaniem.

Art. 6: Prawo do rzetelnego procesu sądowego. Gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą. Odnosi się zarówno do spraw cywilnych, jak i karnych.

Art. 7: Brak kary bez ustawy. Gwarantuje fundamentalną zasadę prawa karnego: nullum crimen, nulla poena sine lege (żadna zbrodnia, żadna kara bez ustawy). Oznacza to zakaz retroaktywnego stosowania prawa karnego i nakłada wymóg, aby przestępstwo i kara były ściśle określone w prawie.

Art. 8: Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Chroni szeroki zakres spraw osobistych, w tym tożsamość, autonomię osobistą, życie seksualne, nazwisko, wizerunek, a także prawo do poszanowania korespondencji i domu. Jest to artykuł szeroko interpretowany, obejmujący m.in. ochronę danych osobowych.

Art. 9: Wolność myśli, sumienia i wyznania. Chroni wewnętrzną sferę przekonań oraz wolność uzewnętrzniania religii lub przekonań (np. przez kult, nauczanie, praktyki).

Art. 10: Wolność wyrażania opinii. Obejmuje wolność posiadania poglądów, otrzymywania i przekazywania informacji i idei. Jest kluczowa dla mediów i debaty publicznej. Może podlegać

ograniczeniom koniecznym w społeczeństwie demokratycznym, np. dla ochrony bezpieczeństwa państwowego lub reputacji innych osób.

Art. 11: Wolność zgromadzania się i zrzeszania się. Obejmuje prawo do organizowania spotkań, demonstracji (wolność zgromadzania się) i tworzenia związków zawodowych lub innych stowarzyszeń (wolność zrzeszania się).

Art. 14: Zakaz dyskryminacji. Gwarantuje, że korzystanie z praw i wolności określonych w Konwencji musi być zapewnione bez dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, w tym ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, religię, pochodzenie narodowe, orientację seksualną.

75 lat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dowód na to, że międzynarodowy system ochrony praw może skutecznie trwać i ewoluować, lecz jego siła zależy od niezachwianej woli politycznej państw członkowskich. Utrzymanie jej integralności to kluczowe zadanie dla całej demokratycznej Europy.

Wystawa plenerowa „Prawa Człowieka. Dostrzegam”.

Z okazji rocznicy podpisania EKPCz w galerii plenerowej Ministerstwa Sprawiedliwości przy Al. Ujazdowskich 11 w Warszawie można oglądać wystawę „Prawa Człowieka. Dostrzegam”. Autorem zdjęć jest fotograf i podróżnik Maciej Byczkowski.

UWAGA: komunikaty publikowane są w serwisie PAP bez wprowadzania przez PAP SA jakichkolwiek zmian w ich treści, w formie dostarczonej przez nadawcę. Nadawca komunikatu ponosi odpowiedzialność za jego treść – z zastrzeżeniem postanowień art. 42 ust. 2 ustawy prawo prasowe. (PAP)

kom/ ef/ ktl/