MS: Różnice między modelem wspieranego podejmowania decyzji a instytucją ubezwłasnowolnienia (komunikat)

- Ministerstwo Sprawiedliwości informuje:

Różnice między modelem wspieranego podejmowania decyzji a instytucją ubezwłasnowolnienia - w jakich krajach Europy istnieją alternatywy dla ubezwłasnowolnienia

Współczesne systemy prawne mierzą się z wyzwaniem zapewnienia odpowiedniego wsparcia osobom, które z różnych przyczyn (np. z powodu niepełnosprawności intelektualnej, psychicznej czy starości) mogą potrzebować pomocy w podejmowaniu decyzji dotyczących ich życia.

Ubezwłasnowolnienie było przez lata głównym rozwiązaniem prawnym w podejściu do osób wymagających wsparcia. Jednak w ostatnich dekadach, pod wpływem zmieniającego się postrzegania praw osób z niepełnosprawnościami oraz międzynarodowych standardów, obserwujemy wyraźny trend odchodzenia od tego restrykcyjnego modelu na rzecz bardziej elastycznych i respektujących autonomię rozwiązań, skupionych wokół idei wspieranego podejmowania decyzji.

Ubezwłasnowolnienie: system zastępowania decyzji i jego wpływ

Instytucja ubezwłasnowolnienia (całkowitego lub częściowego) to tradycyjne, często krytykowane podejście prawne, polegające na sądowym orzeczeniu o pozbawieniu osoby zdolności do czynności prawnych lub jej ograniczeniu.

Filozofia ubezwłasnowolnienia opiera się głównie na ochronie osoby przed negatywnymi konsekwencjami jej własnych decyzji lub braku możliwości ich skutecznego podjęcia.

Ubezwłasnowolnienie całkowite: Oznacza całkowitą utratę zdolności do czynności prawnych, a więc prawa do samodzielnego dokonywania takich czynności. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może ważnie zawrzeć umowy, sporządzić testamentu, zawrzeć związku małżeńskiego, uznać dziecka, a nawet dokonywać codziennych, drobnych transakcji.

Wszelkie decyzje i czynności prawne za taką osobę podejmuje opiekun prawny, który jest powoływany przez sąd. Rola opiekuna jest szeroka i obejmuje zarządzanie majątkiem, reprezentowanie osoby w urzędach, a nawet decydowanie o jej miejscu zamieszkania czy leczeniu. Choć intencją jest ochrona, w praktyce prowadzi to do całkowitego pozbawienia podmiotowości prawnej i ogromnego ograniczenia autonomii osoby.

Ubezwłasnowolnienie częściowe: Osoba ubezwłasnowolniona częściowo zachowuje możliwość samodzielnego dokonywania czynności prawnych dotyczących drobnych, bieżących spraw życia codziennego. Należą do nich typowe, niewielkie transakcje konsumpcyjne, takie jak codzienne zakupy żywności czy artykułów gospodarstwa domowego, korzystanie z podstawowych usług (np. komunikacji miejskiej), czy załatwianie prostych spraw administracyjnych nieobarczonych znacznym ryzykiem finansowym czy prawnym. Czynności te są uznawane za ważne mimo ograniczonej zdolności, z uwagi na fakt, że dotyczą drobnych bieżących spraw życia codziennego.

Do ważności czynności prawnych przekraczających ten zakres (np. zawarcia umowy sprzedaży o większej wartości) potrzebna jest zgoda kuratora, ustanowionego przez sąd. To kurator ma decydujący głos w ważniejszych kwestiach, a osoba ubezwłasnowolniona częściowo tylko „współdecyduje”, ale jej możliwość działania jest bardzo ograniczona.

Krytyka ubezwłasnowolnienia koncentruje się na jego nadmiernej restrykcyjności, braku elastyczności i naruszaniu godności i autonomii osób, których dotyczy. Ubezwłasnowolnienie jest ponadto orzekane bezterminowo, w teorii - do czasu jego uchylenia przez sąd, w praktyce - najczęściej do końca życia osoby ubezwłasnowolnionej. System ten często postrzega osobę przez pryzmat jej deficytów, a nie potencjału i woli.

Model wspieranego podejmowania decyzji: podejście oparte na prawach człowieka

Model wspieranego podejmowania decyzji wyrasta z zupełnie innej filozofii, zgodnej z duchem nowoczesnych standardów praw człowieka, w szczególności Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Polska ratyfikowała ten dokument 6 września 2012 r.).

Kluczowe założenie tego modelu to, co do zasady, pozostawienie zdolności do czynności prawnych u każdej osoby dorosłej i respektowanie jej woli i preferencji, nawet jeśli potrzebuje wsparcia w ich wyrażeniu lub zrozumieniu konsekwencji decyzji.

Zachowanie zdolności do czynności prawnych: W przeciwieństwie do ubezwłasnowolnienia, model wspieranego podejmowania decyzji nie odbiera osobie zdolności do czynności prawnych we wszystkich obszarach życia. Osoba wspierana pozostaje podmiotem prawa i głównym decydentem.

Indywidualnie dostosowane wsparcie: Wsparcie jest elastyczne i dopasowane do indywidualnych potrzeb, możliwości i sytuacji życiowej danej osoby. Może mieć różną formę i intensywność, od sporadycznej asysty po bardziej regularne wsparcie.

Cel: Celem modelu wspieranego podejmowania decyzji jest umożliwienie osobie jak największej samodzielności, aktywności i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i prawnym, przy jednoczesnym zapewnieniu niezbędnego wsparcia i ochrony przed nadużyciami. Międzynarodowy trend i wpływ Konwencji ONZ

Przejście od ubezwłasnowolnienia do modelu wspieranego podejmowania decyzji jest wyraźnym trendem globalnym, silnie promowanym przez Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, ratyfikowaną przez Polskę w 2012 roku. Kluczowe znaczenie ma artykuł 12 Konwencji:

Strony uznają, że osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do równego uznania ich prawnej podmiotowości wszędzie tam, gdzie przebywają.

Strony uznają, że osoby z niepełnosprawnościami mają równą z innymi zdolność do czynności prawnych we wszystkich aspektach życia.

Strony podejmą odpowiednie środki w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wsparcia, którego mogą potrzebować w korzystaniu ze swej zdolności do czynności prawnych.

Artykuł 12 wzywa państwa do reformy systemów prawnych w celu zastąpienia modeli, które pozbawiają zdolności do czynności prawnych, rozwiązaniami opartymi na wsparciu.

Przykłady europejskich reform

Wiele krajów europejskich podjęło już konkretne kroki w kierunku wdrożenia modelu wspieranego podejmowania decyzji lub znacznego ograniczenia instytucji ubezwłasnowolnienia, wprowadzając bardziej elastyczne mechanizmy wsparcia:

Francja: we francuskim systemie prawnym nie występuje instytucja ubezwłasnowolnienia. Pełną zdolność do we czynności prawnych uzyskuje się z chwilą osiągnięcia pełnoletności, tj. ukończenia 18 roku życia.

Ochrona prawna przysługuje osobie pełnoletniej, która z powodu pogorszenia stanu zdrowia (umysłowego lub fizycznego) nie jest w stanie samodzielnie dbać o swoje interesy. Ochrona ta ma na celu zapewnienie poszanowania wolności, praw podstawowych i godności osobistej, a także autonomii danej osoby.

Środki ochrony prawnej osób dorosłych obejmują:

Mandat przyszłej opieki (mandat de protection future) - pozasądowy środek ochrony.

Piecza prawna (sauvegarde de justice), kuratela (curatelle) i opieka (tutelle) - sądowe środki ochrony.

Upoważnienie rodzinne (habilitation familiale) - uproszczony środek ochrony sądowej, pozwalający na reprezentowanie osoby przez członka rodziny bez konieczności formalnego ubezwłasnowolnienia.

Wybór konkretnego środka ochrony zależy od stopnia i charakteru niezdolności danej osoby do samodzielnego działania.

Niemcy: W niemieckim systemie prawnym również nie występuje instytucja ubezwłasnowolnienia. Zamiast tego, niemieckie prawo cywilne skupia się na wspieraniu autonomii osoby poprzez instytucje takie jak pełnomocnictwo opiekuńcze i opieka prawna, które są stosowane, gdy osoba dorosła nie jest w stanie samodzielnie podejmować decyzji.

Pełnomocnictwo opiekuńcze (Vorsorgevollmacht):

Jest to umowa, w której osoba (mocodawca) upoważnia inną osobę (pełnomocnika) do działania w jej imieniu w określonych sprawach na wypadek utraty zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.

Pełnomocnictwo opiekuńcze ma pierwszeństwo przed ustanowieniem opieki prawnej przez sąd, co oznacza, że sąd ustanawia opiekę prawną tylko wtedy, gdy nie ma ważnego pełnomocnictwa lub gdy pełnomocnik nie działa właściwie.

Pełnomocnictwo opiekuńcze może obejmować zarówno sprawy majątkowe, jak i osobiste, ale są pewne ograniczenia, na przykład wyłączenie reprezentacji w sprawach ściśle osobistych, takich jak zawarcie małżeństwa czy sporządzenie testamentu.

Opieka prawna (Betreuung):

Jest to środek prawny ustanawiony przez sąd opiekuńczy, mający na celu ochronę interesów osoby, która z powodu choroby lub niepełnosprawności nie jest w stanie samodzielnie załatwiać swoich spraw.

Opiekun prawny jest wyznaczany przez sąd i ma za zadanie działać w imieniu i na rzecz osoby pod opieką, w zakresie określonym przez sąd.

Ustanowienie opieki prawnej następuje, gdy nie ma innego sposobu na zapewnienie ochrony interesów danej osoby, na przykład, gdy nie ma pełnomocnictwa opiekuńczego lub gdy jest ono niewystarczające.

Ustanowienie opieki prawnej przez sąd jest traktowane jako środek ostateczny, stosowany tylko wtedy, gdy inne formy wsparcia są niewystarczające.

Anglia i Walia: także tu nie funkcjonuje instytucja ubezwłasnowolnienia. Zamiast tego, system prawny reguluje ochronę osób, które utraciły zdolność do podejmowania decyzji, za pomocą innych mechanizmów prawnych, z których kluczowym jest ustawa o zdolności umysłowej z 2005 roku (Mental Capacity Act 2005 - MCA).

Zasady przewodnie MCA 2005:

Domniemanie zdolności: Każda osoba jest uznawana za zdolną do podejmowania decyzji, dopóki nie zostanie udowodnione, że jest inaczej.

Wspieranie w podejmowaniu decyzji: Należy podjąć wszelkie możliwe kroki, aby umożliwić danej osobie podjęcie decyzji.

Prawo do nierozsądnych decyzji: Osoba ma prawo do podejmowania decyzji, które mogą być postrzegane jako nierozsądne.

Działanie w najlepszym interesie: Osoby działające w imieniu osoby niezdolnej do podjęcia decyzji muszą kierować się jej najlepszym interesem.

Najmniej restrykcyjne działanie: Wybierając spośród różnych opcji, należy wybrać tę, która najmniej ogranicza prawa i wolność danej osoby.

Instrumenty prawne ochrony:

Pełnomocnictwo trwałe (Lasting Power of Attorney - LPA): Pozwala na wyznaczenie przez osobę pełnomocnika, który będzie podejmował decyzje w jej imieniu w przypadku utraty zdolności do tego.

Decyzje sądu: W sytuacjach, gdy LPA nie zostało ustanowione, sąd ma uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu osoby, która nie jest w stanie tego zrobić samodzielnie.

System prawny koncentruje się na poszanowaniu autonomii i zapewnieniu wsparcia osobom, które utraciły zdolność do podejmowania decyzji.

Polska na drodze zmian

Polska jako sygnatariuszka i strona Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, również zobowiązała się do zreformowania swojego systemu prawnego.

"Kwestia zniesienia ubezwłasnowolnienia i zastąpienia go modelem wspieranego podejmowania decyzji jest dla nas jedną ze sztandarowych spraw. Model wspieranego podejmowania decyzji stanowi nowoczesną, humanitarną i zgodną z międzynarodowymi standardami praw człowieka alternatywę dla archaicznej i restrykcyjnej instytucji ubezwłasnowolnienia "– podkreśliła wiceministra Zuzanna Rudzińska-Bluszcz, która przewodniczyła Zespołowi ds. opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji.

Projekt ustawy (aktualnie jest na etapie Konsultacji, uzgodnień i opiniowania) opiera się na założeniu, że każda osoba ma prawo do pełnej autonomii prawnej i możliwości samodzielnego decydowania o swoim życiu, a rolą państwa jest zapewnienie jej odpowiedniego wsparcia, uwzględniającego indywidualne potrzeby i trudności.

Projekt przewiduje wprowadzenie następujących kluczowych instrumentów wsparcia:

Asysta Prawna: Jest to forma wsparcia oparta na dobrowolnym, pisemnym porozumieniu (umowie) między osobą potrzebującą wsparcia a wybranym przez nią asystentem prawnym. Celem asysty jest pomoc przy wykonywaniu czynności prawnych i w rozumieniu ich konsekwencji, bez ograniczania autonomii ani zdolności do czynności prawnych osoby wspieranej. Asystent prawny może pomagać w zrozumieniu przepisów prawa, umów, dokumentów urzędowych, wyjaśniać praktykę prawną, a także towarzyszyć osobie w urzędach czy wizytach u lekarza, pełniąc rolę informacyjną i wspierającą w komunikacji.

Kurator Wspierający: Ten instrument jest przewidziany dla sytuacji, gdy osoba potrzebuje wsparcia w podejmowaniu decyzji, ale nie ma możliwości skorzystania z asystenta prawnego lub udzielenia pełnomocnictwa. Kurator wspierający jest wyznaczany przez sąd, co do zasady na okres maksymalnie pięciu lat. Działa on podobnie do asystenta prawnego, pomagając osobie zrozumieć sytuację i konsekwencje działań, jednak zakres jego obowiązków jest precyzyjnie określany przez sąd. Kluczowe jest to, że kurator wspierający nie ma uprawnień do składania oświadczeń woli w imieniu osoby wspieranej ani do zastępowania jej w decyzjach. Jego rola polega wyłącznie na wspieraniu procesu decyzyjnego osoby.

Kurator Reprezentujący: Ten rodzaj kuratora jest stosowany w sytuacjach, gdy osoba, mimo wsparcia, nie jest w stanie samodzielnie podjąć określonych decyzji prawnych lub działać w określonym zakresie. Sąd precyzyjnie określa zakres działań kuratora reprezentującego, wskazując, w jakich konkretnych sprawach może on dokonywać czynności prawnych w imieniu osoby wspieranej lub wyrażać zgodę na działania podejmowane przez osobę wspieraną samodzielnie. Jest to bardziej ingerująca forma wsparcia niż kurator wspierający, ale jej zakres może być ograniczony do jednej sprawy, do spraw określonego rodzaju, a wyjątkowo kurator ten może być ustanowiony do prowadzenia wszelkich spraw.

Pełnomocnik Rejestrowany: Jest to ważna forma zabezpieczenia na przyszłość, oparta na autonomii osoby. Pełnomocnictwo rejestrowane pozwala osobie samodzielnie wybrać zaufaną osobę, która będzie ją reprezentować i wspierać w zarządzaniu jej sprawami na wypadek, gdyby w przyszłości utraciła zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji. Dzięki temu rozwiązaniu osoba może zachować wpływ na swoje sprawy i zapewnić, że będą prowadzone zgodnie z jej wolą i preferencjami, nawet w sytuacji, gdy nie będzie w stanie świadomie ich wyrażać.

Projekt zakłada również utworzenie Rejestru Pełnomocnictw, który będzie centralną bazą danych ułatwiającą instytucjom (np. bankom, urzędom, sądom) oraz innym zainteresowanym potwierdzanie informacji dotyczących umocowania pełnomocnika rejestrowanego, co zwiększy bezpieczeństwo prawne i praktyczną skuteczność tego instrumentu.

Wdrożenie tych złożonych rozwiązań ma odbywać się etapowo, co pozwoli na odpowiednie przygotowanie niezbędnej infrastruktury, szkolenie kadr (sędziów, kuratorów, pracowników pomocy społecznej) oraz wypracowanie spójnych procedur stosowania nowych przepisów w praktyce.

Projekt ustawy wprowadza także szereg mechanizmów ochronnych mających na celu zapobieganie potencjalnym nadużyciom ze strony, kuratorów czy pełnomocników rejestrowanych. Należą do nich m.in. Rejestr Pełnomocnictw, wymóg uzyskiwania opinii specjalistów (lekarzy, psychologów) przed podjęciem kluczowych decyzji przez sąd, a także okresową kontrolę sądową udzielanego wsparcia oraz weryfikacje zasadności i intensywności tego wsparcia.

Dzięki tym rozwiązaniom ma powstać zrównoważony i nowoczesny system, który docelowo zastąpi tradycyjne ubezwłasnowolnienie bardziej elastycznym i dostosowanym do indywidualnych potrzeb modelem wspieranego podejmowania decyzji. System ten stawia autonomię, godność oraz prawo do samodzielnego decydowania o sobie na pierwszym miejscu, niezależnie od stanu zdrowia czy stopnia sprawności osoby.

W tej zmianie chodzi o to, żeby przejść od zastępowania ludzi w ich decyzjach do wspierania ich w samodzielnym decydowaniu z zachowaniem maksymalnej możliwej autonomii. To ważny krok do stworzenia lepszego, bardziej otwartego na wszystkich i sprawiedliwego społeczeństwa.

UWAGA: komunikaty publikowane są w serwisie PAP bez wprowadzania przez PAP SA jakichkolwiek zmian w ich treści, w formie dostarczonej przez nadawcę. Nadawca komunikatu ponosi odpowiedzialność za jego treść – z zastrzeżeniem postanowień art. 42 ust. 2 ustawy prawo prasowe. (PAP)

kom/ jj/