MS: Społeczeństwo obywatelskie w centrum debaty o rządach prawa (komunikat)

- Ministerstwo Sprawiedliwości informuje:

Jak ważna jest rola społeczeństwa demokratycznego, w jaki sposób wzmacniać jego odporność i jak odpowiadać na wyzwania prawne, polityczne i cyfrowe – o tym dyskutowano podczas Konferencji Wysokiego Szczebla „Rola Społeczeństwa Obywatelskiego w ochronie praworządności”, która odbyła się 22 i 23 kwietnia w Warszawie. Wydarzenie zorganizował Minister Adam Bodnar, a odbywało się ono w ramach polskiej prezydencji w Radzie UE.

Uczestnicy wydarzenia to reprezentanci kilkunastu państw i wielu sektorów życia publicznego, m.in. przedstawiciele rządów, liderzy organizacji społecznych, rzecznicy praw obywatelskich, eksperci akademiccy i praktycy prawa. W debacie uczestniczyli m.in. goście z Estonii, Niderlandów, Francji, Norwegii i Gruzji. Obok instytucji unijnych i Rady Europy silnie zaznaczyły swoją obecność środowiska obywatelskie i prawnicze z całej Europy.

Społeczeństwo obywatelskie jako warunek odporności państwa prawa

Minister sprawiedliwości Adam Bodnar otworzył konferencję, przypominając, że demokracja nie opiera się wyłącznie na instytucjach i przepisach. Jej trwałość zależy także od obywateli, którzy potrafią współpracować, reagować na zagrożenia i brać odpowiedzialność za dobro wspólne. Odwołując się do koncepcji prof. Wiktora Osiatyńskiego, przypomniał, że Unia Europejska to nie tylko wspólnota państw, ale przede wszystkim wspólnota obywateli – i to oni decydują, czy wartości zapisane w traktatach znajdują odbicie w codziennym życiu.

"Unia Europejska nie zbuduje odporności na zagrożenia polityczne, jeśli nie oprze się na aktywnych obywatelach. Demokracji nie utrzymają same procedury – utrzymają ją ludzie, którzy potrafią powiedzieć: to także mój system i moja odpowiedzialność" – mówił minister sprawiedliwości Adam Bodnar.

Bjorn Berge, zastępca sekretarza generalnego Rady Europy, nawiązał do „Procesu” Franza Kafki jako metafory państwa pozbawionego rządów prawa:

"Józef K. zostaje aresztowany bez wyjaśnienia. Nie zna sądu, nie zna zarzutów. To nie tylko metafora – to ostrzeżenie przed rzeczywistością bez rządów prawa" – mówił.

Maria Telalian, dyrektorka Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, zaznaczyła, że z biegiem lat ewoluowało samo rozumienie rządów prawa – dziś to już nie tylko kwestia instytucji, ale przede wszystkim relacji między państwem a obywatelami. Mówiła, że społeczeństwo obywatelskie pełni rolę kluczowego pomostu, który wzmacnia odporność systemu i wspiera reformy poprzez aktywne uczestnictwo i otwarty dialog.

Również prof. Armin von Bogdandy (Instytut Maxa Plancka) podkreślił znaczenie doświadczeń Polski dla całej Europy. Jak zauważył, kryzys rządów prawa, który rozpoczął się w 2015 roku, nie tylko wstrząsnął krajowym systemem, ale też pobudził europejską debatę i doprowadził do pogłębienia refleksji nad tym, czym są wartości zapisane w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej.

„Polskie społeczeństwo obywatelskie wzmocniło debatę europejską i uświadomiło, że rządy prawa wymagają aktywnego wsparcia. To był moment konstytucyjny – nie tylko dla Polski, ale i dla Europy” – mówił prof. Von Bogdandy.

W tym kontekście wielu uczestników zwróciło uwagę, że najskuteczniejszą barierę ochronną wobec erozji państwa prawa tworzy właśnie aktywne, świadome i wspierane społeczeństwo obywatelskie.

Edukacja jako inwestycja w odporność demokracji

Ważnym tematem Konferencji była edukacja obywatelska i prawna – rozumiana nie jako dodatek, lecz jako warunek trwałości państwa prawa. Uczestnicy podkreślali, że młodzi ludzie muszą nie tylko znać mechanizmy demokracji, ale też rozumieć swoją sprawczość i odpowiedzialność. Tylko wtedy będą umieli rozpoznawać manipulację, reagować na niesprawiedliwość i aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym.

Zarówno przedstawiciele administracji, jak i organizacji społecznych wskazywali, że to właśnie praktyczne działania – jak warsztaty, lokalne inicjatywy czy Tour de Konstytucja – najlepiej budują zaufanie do państwa i angażują obywateli. Postulowano również, by młodzież mogła współtworzyć programy edukacyjne – z myślą o tym, jak rozumie wolność słowa, równość czy prawo do zgromadzeń.

Instytucje pod presją – jak wzmacniać niezależność?

Wielokrotnie poruszany był wątek rosnącej presji politycznej, ekonomicznej i społecznej, pod jaką znajdują się instytucje demokratyczne. Uczestnicy zgodzili się, że organizacje społeczne, niezależne media i środowiska prawnicze potrzebują dziś realnych zabezpieczeń – od stabilnych źródeł finansowania po jasne ramy prawne chroniące ich niezależność.

Zidentyfikowano również zagrożenia płynące z obecności tzw. GONGO – organizacji wspieranych przez rządy, które formalnie działają w trzecim sektorze, ale faktycznie rozmywają jego wiarygodność i osłabiają zaufanie do prawdziwej aktywności obywatelskiej.

Obywatel w erze dezinformacji

Uczestnicy zgodnie ocenili, że skuteczna demokracja potrzebuje świadomego obywatela – również w kontekście zagrożeń cyfrowych. Wskazywali, że przestrzeń informacyjna staje się coraz bardziej spolaryzowana, a media społecznościowe – coraz bardziej podatne na dezinformację, agresję i manipulację.

W odpowiedzi apelowano o wprowadzenie systemowej edukacji medialnej i cyfrowej, rozwijanie odporności psychologicznej oraz budowanie kompetencji społecznych u dzieci i młodzieży – tak, by potrafili rozpoznawać fałszywe narracje i zachować zaufanie do instytucji publicznych.

Wiedza i niezależność – znaczenie uczelni i mediów

Uczestnicy konferencji podkreślili, że uczelnie i niezależne media stanowią fundament demokratycznego porządku – nie tylko jako źródła wiedzy i informacji, ale także jako przestrzenie krytycznego myślenia, debaty i kontroli społecznej. Zaznaczyli, że bez ich wolności – akademickiej i redakcyjnej – społeczeństwo traci zdolność do samodzielnego rozpoznawania manipulacji i obrony przed nadużyciami władzy.

Zwrócili uwagę, że te instytucje coraz częściej działają w warunkach ograniczeń – politycznych, finansowych i społecznych. Dlatego potrzebują jasnych gwarancji niezależności, stabilnego wsparcia i uznania ich roli jako równoprawnych uczestników życia publicznego. Utrzymanie ich autonomii to nie przywilej, ale warunek przetrwania otwartego społeczeństwa.

Niezależność zawodów prawniczych – gwarancja dostępu do sprawiedliwości

Silne państwo prawa nie istnieje bez niezależnych zawodów prawniczych – adwokatów, sędziów i prokuratorów. Uczestnicy konferencji zgodzili się, że ich rola nie ogranicza się do wykonywania zawodu – stanowią pierwszą linię kontaktu obywatela z systemem wymiaru sprawiedliwości. Bez ich wolności, rzetelności i odwagi nie ma realnego dostępu do prawa. Prelegenci podkreślili, że niezależność zawodów prawniczych musi mieć charakter zarówno zewnętrzny – wobec władzy i opinii publicznej, jak i wewnętrzny – oparty na wysokich standardach etycznych, kulturze zawodowej i gotowości do służby publicznej.

Instytucja rzecznika praw obywatelskich jako pomost między obywatelami a państwem

Kolejnym ważnym wątkiem konferencji było omówienie znaczenia instytucji rzecznika praw obywatelskich, która odgrywa kluczową rolę w ochronie praw człowieka. Działania rzeczników opierają się nie tylko na monitorowaniu instytucji, ale również na bliskiej współpracy z organizacjami społecznymi, które dostarczają wiedzy o realnych problemach i systemowych barierach.

"Aktywne społeczeństwo obywatelskie to warunek ochrony praw człowieka. Nie da się mówić o odpowiedzialności instytucji bez głosu obywateli – to oni często jako pierwsi sygnalizują, co nie działa. Naszą rolą jako rzeczników jest słuchać, reagować i być mostem między ludźmi a państwem" – zaznaczyła Teresa Anjinho, Europejska Rzeczniczka Praw Obywatelskich.

Społeczeństwo obywatelskie jako fundament demokracji

Społeczeństwo obywatelskie to nie tylko element wspierający demokrację – to fundament jej funkcjonowania. W czasach rosnącej polaryzacji, osłabienia zaufania do instytucji i wyzwań związanych z dezinformacją, aktywność obywateli, ich organizacji i niezależnych instytucji stanowi klucz do utrzymania rządów prawa.

Uczestnicy podkreślili, że Europa potrzebuje nie tyle formalnych deklaracji, ile konkretnych mechanizmów, które zapewnią trwałą obecność społeczeństwa obywatelskiego w procesach decyzyjnych, legislacyjnych i kontrolnych. Oznacza to nie tylko prawną ochronę i stabilne finansowanie, ale także partnerskie traktowanie obywateli jako współtwórców wspólnego porządku.

Właśnie ta funkcjonalna rola społeczeństwa obywatelskiego – jako obserwatora, uczestnika i współodpowiedzialnego partnera – ma dziś kluczowe znaczenie dla przyszłości demokracji w Europie. Jeśli chcemy, by rządy prawa były realne, a nie tylko zapisane w traktatach, musimy wzmacniać przestrzeń obywatelską – konsekwentnie, systemowo i z udziałem tych, których ona dotyczy.

Wspólnym wnioskiem uczestników konferencji była potrzeba trwałego inwestowania w społeczeństwo obywatelskie – poprzez edukację, niezależne media, współpracę zawodów prawniczych i konkretne mechanizmy prawne. Demokracja nie chroni się sama. Potrzebuje ludzi, którzy wiedzą, jak ją utrzymać – i mają do tego przestrzeń, narzędzia i wsparcie.

Fot. Cezary Strawianko/MS, KPRM i PAP

Zapis całej Konferencji znajduje się na kanale youtube Ministerstwa Sprawiedliwości pod linkiem: https://www.youtube.com/@MS_GOV_PL/featured.

UWAGA: komunikaty publikowane są w serwisie PAP bez wprowadzania przez PAP SA jakichkolwiek zmian w ich treści, w formie dostarczonej przez nadawcę. Załączniki do komunikatów są dostępne za pośrednictwem nowej Platformy Serwisowej PAP:serwis.pap.com.pl Nadawca komunikatu ponosi odpowiedzialność za jego treść - z zastrzeżeniem postanowień art. 42 ust. 2 ustawy prawo prasowe. (PAP)

kom/ jj/ lm/