Czy Polska sięgnie po 4,4 mld EUR z Unii, żeby chronić zdrowie ludzi i zagwarantować bezpieczną przyszłość społecznościom górniczym?

Rok 2021 mija pod znakiem istotnych wydarzeń w obrębie polityki klimatycznej Unii Europejskiej. Europa wychodząca z pandemii Covid-19 dużą wagę przywiązuje do planowanego obecnie procesu odbudowy, tak by pozostać silniejszą i bardziej odporną na przyszłe kryzysy, w tym także kryzysy zdrowotne. Każdy kraj członkowski narażony został na zachwianie lub upadek funkcjonowania służby zdrowia, która jako priorytet postawiła walkę z pandemią i jej skutkami, a także budowanie zbiorowej odporności i ochronę najsłabszych. Jednocześnie polityka klimatyczna UE i Europejski Zielony Ład wyznaczają kierunki rozwoju zrównoważonego i niskoemisyjnego, czyli takiego, który nie będzie dodatkowo degradować stanu zdrowia ludzi poprzez narażenie na wydobycie i spalanie szkodliwych, zanieczyszczających paliw kopalnych, utratę bioróżnorodności czy skutki zmiany klimatu.

Jednym z procesów związanych z odejściem od spalania paliw kopalnych – na czele z węglem – w skali całej Europy jest proces transformacji w kierunku odnawialnych, przyjaznych zdrowiu źródeł energii. Rezygnacja z węgla jest nieunikniona – przede wszystkim z powodu emisji gazów cieplarnianych ocieplających klimat i przybliżających nas do klimatycznej katastrofy. Ale także z powodu emisji ogromnych ilości zanieczyszczeń powietrza wpływających na setki tysięcy przedwczesnych zgonów i rozwój szeregu chorób od problemów układu oddechowego, sercowo-naczyniowego, nerwowego czy nowotworów. Biorąc pod uwagę koszty zdrowotne, brak rentowności i przestarzałe technologie, wydobycie i spalanie węgla jest po prostu nieopłacalne. Jak pokazuje kampania Europe Beyond Coal, większość krajów europejskich dostrzegło już konieczność zmiany. Od zawartego w 2015 roku porozumienia klimatycznego osiągniętego w Paryżu już połowa elektrowni węglowych w Europie została zamknięta.

Szansą na przeprowadzenie transformacji w sposób zrównoważony i niepozostawiający nikogo w tyle jest proces tzw. Sprawiedliwej Transformacji, który daje każdemu z krajów szansę na rozłożoną w czasie, uczciwą i efektywną zmianę w kierunku zdrowszego i bardziej zielonego modelu gospodarczego. Co ważne, Unia Europejska umożliwia krajom członkowskim aplikowanie o środki na pokrycie wydatków związanych z transformacją z tzw. Funduszu Odbudowy. Polska, ze względu na silne uzależnienie od węgla jest największym beneficjentem Funduszu – możemy mieć do zagospodarowania nawet 4,4 mld EUR. W tej chwili trwa etap składania przez kraje członkowskie dokumentów (tzw. Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji), które opisują, jak poszczególne regiony węglowe – w przypadku Polski np. Śląsk, Wielkopolska Wschodnia, część Dolnego Śląska – będą zmierzać w kierunku gospodarek niskoemisyjnych, czyli, których funkcjonowanie nie będzie uzależnione od szkodliwego dla klimatu i zanieczyszczającego powietrze wydobycia i spalania węgla.

„Jeśli dokumenty te okażą się ambitne oraz będą zawierały harmonogramy wygaszania kopalń i pomysły na stworzenie nowych miejsc pracy dla górników, wówczas Komisja Europejska przekaże regionom prawie 4 mld EUR z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Dzięki temu wsparciu społeczności górnicze zyskają szansę na rozwój po węglu i życie w czystym i bezpiecznym środowisku” – mówi Alina Pogoda, ekspertka ds. Sprawiedliwej Transformacji w Polskiej Zielonej Sieci, redaktorka portalu sprawiedliwa-transformacja.pl

Kluczowe jest, żeby sam proces transformacji i jej skutki faktycznie zagwarantowały mieszkankom i mieszkańcom Polski życie w lepszym, zdrowszym środowisku. Celem całego programu nie może być bowiem jedynie zastąpienie jednego przemysłu innym, by ratować miejsca pracy, tylko do Sprawiedliwej Transformacji powinno podchodzić się jako do szansy przeprojektowania miast i regionów na takie, które stawiają zdrowie i bezpieczeństwo ludzi oraz czyste środowisko na pierwszym miejscu. Nie jest sztuką dokonać wielomilionowych inwestycji i wydać miliardy z Unii – należy mądrze zagospodarować te środki na działania, które nie przyczynią się do emisji jakichkolwiek zanieczyszczeń do wód, gleb czy powietrza, a więc nie będą służyły np. budowie nowych elektrowni węglowych czy gazowych. Obecnie spalanie węgla w polskich elektrowniach prowadzi do emisji olbrzymich ilości gazów cieplarnianych napędzających zmianę klimatu, a także zanieczyszczeń powietrza doprowadzających rocznie do 2596 przedwczesnych zgonów, 42402 ataków astmy czy 776559 utraconych dni roboczych. Razem z węglem spalanym w domowych piecach i emisjami z transportu stanowią jedne z najpoważniejszych czynników zagrożeń dla zdrowia publicznego w Polsce.

Aby podejmowane w przyszłości działania nie wpływały negatywnie na stan zdrowia ludzi i środowiska w UE, Komisja Europejska przyjęła w ostatnich dniach tzw. Zero Pollution Action Plan, czyli dokument mający na celu skuteczne zapobieganie zanieczyszczeniom. Jego efektywność będzie zależała od tego, czy spełni 3 główne zasady: zero szkód w zdrowiu i życiu ludzi z powodu zanieczyszczeń, zero środków na działania prowadzące do emisji zanieczyszczeń oraz zero opóźnień w działaniach na rzecz redukcji zanieczyszczeń. Przyjęte według wytycznych tego dokumentu inwestycje lokalne powinny obejmować np. rozwój transportu miejskiego, rozbudowę ścieżek rowerowych, poszerzanie chodników czy wyznaczanie nowych terenów zielonych.

Ważne jest także, żeby do procesu Sprawiedliwej Transformacji włączyć również przedstawicieli sektora ochrony zdrowia. Prowadzone inwestycje powinny służyć nie tylko zapewnieniu miejsc pracy po wygaszeniu sektora górnictwa, ale również skutkować rozwojem miast i zapewnieniem dobrego zdrowia dla ich mieszkańców. Wysłuchanie głosu ekspertów i pracowników ochrony zdrowia pozwoli skutecznie ocenić, czy planowane działania doprowadzą do poprawy zdrowia publicznego i zminimalizowania ponoszonych kosztów zdrowotnych.

„Kryzys związany z pandemią Covid-19 to jednocześnie ogromna szansa na zmianę, która doprowadzi do życia w zdrowszym, bardziej zrównoważonym świecie. Wydobycie i spalanie węgla powoli przechodzi do historii, dlatego powinniśmy zadbać o zdrowie zarówno tych osób, których transformacja bezpośrednio dotyczy: pracowników sektora górnictwa, mieszkańców terenów górniczych, jak i wszystkich pozostałych, którzy chcą oddychać czystym powietrzem czy spokojnie patrzeć w przyszłość, bez obawy przed katastrofą klimatyczną. Myślenie o zdrowiu powinno >>wejść nam w krew<< i towarzyszyć wszystkim procesom planowania i wdrażania działań związanych z transformacją” – komentuje Weronika Michalak z organizacji HEAL Polska, zajmującej się wpływem czynników środowiskowych na zdrowie publiczne.

W obliczu wskazanych powyżej kryteriów HEAL postuluje szereg działań, by przeprowadzenie Sprawiedliwej Transformacji służyło poprawie zdrowia i jakości życia mieszkanek i mieszkańców Polski. Na pierwszym miejscu należy przeprowadzić ocenę oddziaływania na zdrowie wszystkich decyzji podejmowanych w ramach Sprawiedliwej Transformacji. Każda inwestycja powinna być oceniana pod kątem potencjalnych skutków, szkód i korzyści dla zdrowia populacji. Następnie HEAL proponuje uzależnienie realizacji projektów od zobowiązania się regionów do wycofania się z energetyki węglowej do 2030 roku, również w kontekście spalania węgla w domowych piecach i kotłach. Równolegle do działań na rzecz odchodzenia od wykorzystania paliw kopalnych, należy rozwijać i promować nieszkodliwe dla zdrowia publicznego rozwiązania zrównoważone, nisko- i zeroemisyjne oraz efektywność energetyczną. Ponadto podczas samej debaty o Sprawiedliwej Transformacji oraz podczas realizacji inwestycji w jej zakresie konieczne jest zwiększenie zaangażowania organizacji i jednostek związanych ze zdrowiem i medycyną. Tylko spełnienie powyższych oraz innych działań rekomendowanych w publikacji HEAL zagwarantuje, że transformacja w Polsce doprowadzi do niezbędnej poprawy jakości środowiska i zdrowia publicznego w Polsce.

Więcej informacji na ten temat można znaleźć w briefingu HEAL: Sprawiedliwa Transformacja na rzecz ochrony zdrowia publicznego.

Źródło informacji: HEAL Polska